Niepełnosprawność niewidoczną/ukrytą najogólniej można zdefiniować jako tę, której nie towarzyszy żaden widoczny atrybut, jakim np. w przypadku osób niewidomych jest biała, długa laska, czy w przypadku osób niesłyszących – aparat słuchowy. W literaturze przedmiotu nie ma też jednego terminu dla określenia niepełnosprawności, z której wynikają poważne trudności w funkcjonowaniu osób nią dotkniętych, ale których na pierwszy rzut oka nie widać. Zamiennie zatem używa się terminów niewidoczna i ukryta dla określenia rodzaju niepełnosprawności, której konsekwencje są na ogół niezauważalne, podczas krótkiego kontaktu z osobą nią dotkniętą. Jednak istnieje szereg sytuacji, w których osoby z niepełnosprawnością ukrytą/niewidoczną doświadczają poważnych trudności w codziennym funkcjonowaniu, wówczas ich problemy stają się widoczne. Do grupy osób z niepełnosprawnością ukrytą/niewidoczną można zaliczyć osoby słabowidzące.
Kim są osoby słabowidzące?
Osoby słabowidzące określają siebie jako grupę plasującą się pomiędzy osobami doświadczającymi trudności wynikających z niewidzenia a osobami widzącymi, bez problemów wzrokowych. Osobą słabowidzącą jest osoba, której funkcje wzrokowe są zaburzone pomimo leczenia i standardowej korekcji okularowej, i która doświadcza trudności w percepcji wzrokowej wpływających na planowanie oraz wykonywanie czynności. Należy podkreślić, że na podstawie parametrów klinicznych, takich jak ostrość wzroku czy pole widzenia nie można jednoznacznie oraz precyzyjnie określić jak widzi dana osoba i jakich trudności doświadcza. Funkcjonowanie osoby słabowidzącej zależy od wielu czynników, między innymi: wypracowanych strategii radzenia sobie z niepełnosprawnością, w tym umiejętności efektywnego korzystania z możliwości wzrokowych, uzyskanego wsparcia, wykorzystania pomocy optycznych (lup, okularów lupowych, lunet itp.), pomocy nieoptycznych (np. dodatkowego światła) oraz pomocy elektronicznych (lup elektronicznych, powiększalników do bliży i do dali).
Na podstawie konkretnego schorzenia wzroku i/lub zaburzeń układu wzrokowego możemy jedynie przypuszczać, jakich funkcjonalnych następstw doświadczają osoby słabowidzące. Najczęstszą konsekwencją wpływającą na trudności z percepcją wzrokową jest znacznie obniżona ostrość wzroku, której nie da się skorygować zwykłymi szkłami korekcyjnymi i/lub ubytki w polu widzenia.
Jakich trudności z widzeniem doświadczają osoby słabowidzące?
Obniżenie ostrości wzroku
Obniżona ostrość wzroku to zmniejszona zdolność postrzegania szczegółów. Osoby słabowidzące ze znacznie obniżoną ostrością wzroku doświadczają problemów z widzeniem, zarówno z dalszych, jak i bliskich odległości. Najczęściej mają kłopot z rozpoznawaniem twarzy przechodniów na ulicy czy osób znajdujących się poza ich zasięgiem widzenia, odczytywaniem numerów autobusów, nazw ulic itp. Bardzo często nie są w stanie przeczytać tego, co jest zapisane na tablicy, czy wyświetlane na slajdach podczas wykładu, pomimo iż zajmują najbliższe możliwe miejsce w sali wykładowej (pierwsza ławka). Kłopot sprawia zazwyczaj przeczytanie tekstu zapisanego standardową czcionką (12 pkt), czy nawet znacznie większego druku, ale niezbyt dobrej jakości i/lub o niskim kontraście, np. druk gazetowy, ulotki, xero itp. Warto wiedzieć, że wraz ze znacznie obniżoną ostrością wzroku zwiększa się zapotrzebowanie na duży kontrast pomiędzy tłem a np. tekstem oraz pojawia się trudność z rozróżnianiem niektórych barw. Osoby słabowidzące z obniżoną ostrością wzroku poruszają się zazwyczaj samodzielnie, mogą, ale nie muszą korzystać z białej laski, czy pomocy widzącego przewodnika, dlatego o ich problemach z widzeniem dowiadujemy się dopiero zauważając ich trudności z czytaniem, czy w ogóle pozyskiwaniem informacji z niezaadaptowanych i niespełniających wymogów dostępności cyfrowej materiałów.
Ubytki w centralnym polu widzenia
Ubytki w centralnym polu widzenia to doświadczane przez osoby słabowidzące znaczne obniżenie ostrości wzroku w obszarze centralnym pola widzenia (szara plama) lub całkowite jego wyłączenie, a zatem w miejscu, w którym u osób bez poważnych schorzeń wzroku i wynikających z nich następstw funkcjonalnych, występuje najbardziej ostre widzenie. Właśnie dlatego, jeśli chcemy się czemuś dokładnie przyjrzeć, kierujemy na ten obiekt nasz wzrok i zatrzymujemy (fiksujemy spojrzenie). Wiele młodych ludzi, których słabowzroczność wynika z np. choroby Stargardta doświadcza na początku znacznego obniżenia ostrości wzroku w centralnym polu widzenia (symulacja na zdjęciach poniżej), a w postępującym przebiegu choroby nawet całkowitego wyłączenia centralnego pola widzenia w postaci tzw. mroczka centralnego (symulacja na zdjęciu poniżej). Mroczek centralny utrudnia osobom czytanie, pisanie, samodzielne bezpieczne poruszanie się, wykonywanie wielu czynności życia codziennego wymagających precyzji. Osoby słabowidzące z ubytkami w centralnym polu widzenia muszą nauczyć się strategii patrzenia pozaplamkowego, a zatem umiejętności wykorzystanie obwodowego (mniej ostrego) pola widzenia. W związku z tym często, żeby się czemuś przyjrzeć, będą ustawiały oczy nietypowo, patrząc nie na wprost a obok. Mimo iż do orientacji przestrzennej i samodzielnej mobilności osoby słabowidzące z ubytkami w centralnym polu widzenia będą wykorzystywały dostępne informacje wzrokowe (z obwodowego pola widzenia), to dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa, zazwyczaj poruszają się także z białą, długą laską lub niekiedy korzystają z pomocy widzącego przewodnika.
Ubytki w obwodowym polu widzenia
Ubytki w obwodowym polu widzenia to doświadczane przez osoby słabowidzące trudności wynikające z zawężenia pola widzenia do tzw. widzenia lunetowego. Jeśli nie towarzyszy temu obniżenie ostrości wzroku, osoba słabowidząca może czytać całkiem mały druk, ale doświadczać będzie niekiedy trudności w postaci gubienia się w tekście, dlatego tak ważne jest dobre formatowanie tekstu z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i preferencji j osoby słabowidzącej. Zachowane widzenie centralne pozwala osobie wykorzystywać informacje wzrokowe do orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się, jednak z uwzględnieniem strategii radzenia sobie z ograniczonym polem widzenia.
Ważną konsekwencją lunetowego pola widzenia jest zaburzenie widzenia o zmierzchu oraz zaburzenie adaptacji do światła i ciemności. Oznacza to, że osoba słabowidząca z zawężonym koncentrycznie polem widzenia, w dobrych warunkach oświetleniowych może korzystać ze wzroku, odczytywać nawet z daleka nazwy ulic, numery autobusów, ale o zmierzchu i w nocy będzie musiała korzystać z bezwzrokowych technik poruszania się, np. z białą, długą laską czy z pomocy widzącego przewodnika. Dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa i niezależności osoby słabowidzące ze znacznie zawężonym polem widzenia będą poruszały stale z białą laską.
Warto wiedzieć, że każda osoba słabowidząca ma inne potrzeby i możliwości wzrokowe. Zmienność widzenia, duża męczliwość oraz inne następstwa funkcjonalne schorzeń i zaburzeń układu wzrokowego sprawiają, że ta sama osoba, nawet w ciągu doby może prezentować inne możliwości wzrokowe, a co za tym idzie wykorzystywać różne strategie (w tym także techniki bezwzrokowe) radzenia sobie z niepełnosprawnością.
Warto zwrócić uwagę również na fakt, że wiele schorzeń wzroku ma charakter postępujący, a zatem potrzeby osób słabowidzących mogą zmieniać się w czasie w zależności od aktualnego poziomu widzenia.