Rozumienie pojęć
Przestrzeń jest nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. W niej umieszczamy siebie, inne osoby i przedmioty, w niej się poruszamy. Nasze wyobrażenie przestrzeni zależy od umiejętności równoczesnego lokalizowania przedmiotów znajdujących się w niej, z zachowaniem istniejących między nimi stosunków. W ten sposób rozwijamy w sobie strukturę przestrzeni, w której umieszczamy każdy z tych przedmiotów w odpowiedniej odległości od siebie samego i względem pozostałych przedmiotów.
Z trudnościami w poznawaniu przedmiotów i zjawisk przez osoby niewidome, związane są problemy w rozumieniu pojęć, zwłaszcza przestrzennych. Początkowo dla niewidomych dzieci przestrzeń jest postrzegana jako kolejno następujące po sobie zdarzenia. Dziecko, przemieszczając się, napotyka najpierw obiekt A, potem obiekt B, później C, itd. Napotykane przedmioty pozostają w umyśle dziecka niewidomego w relacji czasowej, a nie przestrzennej względem niego i innych obiektów. Wynikają z tego problemy w rozumieniu pojęć, odnoszących się do relacji czasowo–przestrzennych.
U osób niewidomych występują trudności w rozumieniu pojęć opisujących właściwości przedmiotów, które uchwytne są jedynie wzrokowo lub odwołują się do pamięci wzrokowej. Choć ludzie niewidomi posługują się tymi pojęciami, to w ich rozumieniu nie oznaczają tego samego, co u osób widzących. Takimi pojęciami są: błyszczący, przezroczysty, tęcza oraz kolory. W umysłach osób niewidomych tworzą się bowiem tzw. wyobrażenia surogatowe(wyobrażenia zastępcze). Są to substytuty psychiczne tych treści poglądowych, które ludziom niewidomym w zupełności lub częściowo są niedostępne, a odgrywają ważną rolę w kształtowaniu ich świata, wyobrażeń i pojęć. Problem ten nie dotyczy osób ociemniałych, które pamiętają, że kiedyś widziały, ponieważ w przypadku omawiania konkretnych zjawisk można odwołać się do ich pamięci wzrokowej.
Pod względem treści można wyróżnić 2 rodzaje wyobrażeń zastępczych: dotyczące stosunków przestrzennych, których człowiek niewidomy nie może w sposób adekwatny ująć albo ujmuje z wielkim trudem (np. perspektywa) oraz dotyczące światła i barwy, których osoba niewidoma nie może poznać w sposób adekwatny do rzeczywistości (tęcza, zorza polarna).
Sfera emocjonalna
Najczęstsze problemy osób z niepełnosprawnością w sferze emocjonalnej dotyczą akceptacji niepełnosprawności. Problem ten częściej dotyka osób tracących wzrok w biegu życia, na skutek postępującego schorzenia i osób ociemniałych, które straciły wzrok nagle i nie potrafią wyobrazić sobie życia i funkcjonowania w nowej sytuacji. Trudności mogą pojawiać się również w zaakceptowaniu mniejszych możliwości i większych ograniczeń, w porównaniu z osobami widzącymi, np.: w wykonywaniu pewnych zawodów i czynności. Z obiektywnych ograniczeń wynika często bierna postawa osób z uszkodzeniem wzroku oraz brak motywacji do podjęcia jakichkolwiek wysiłków, zmierzających do przezwyciężenia trudności, np.: w zdobyciu wykształcenia na miarę swoich potrzeb i możliwości oraz podjęcia satysfakcjonującej pracy. Z tego względu tak ważne jest wsparcie najbliższych oraz korzystanie z profesjonalnego wsparcia zarówno psychologicznego, jak i szerokiego, oferowanego najczęściej przez organizacje pozarządowe.
Odrębnym zagadnieniem jest wstydzenie się niepełnosprawności. Problem ten dotyczy głównie młodzieży, ale niekiedy także osób dorosłych. Brak akceptacji własnej niepełnosprawności i wstyd przed korzystaniem np. z białej laski, prowadzą do tego, że osoba nie wykorzystuje efektywnie pomocy, ułatwiających jej bezpieczne i sprawne funkcjonowanie, np. poruszanie się z białą laską, posługiwanie się pomocami optycznymi, czy elektronicznymi.
Brak lub poważne uszkodzenie wzroku ogranicza możliwość inicjowania kontaktów interpersonalnych, jednak to, w jaki sposób człowiek niewidomy radzi sobie w takich sytuacjach, przede wszystkim zależy od jego indywidualnych cech osobowości i wypracowanych sposobów działania.
Funkcjonowanie społeczne
Dla pełnego funkcjonowania społecznego istotne jest wykorzystanie kompensacji poprzez wypracowanie efektywnego posługiwania się sprawnie funkcjonującymi zmysłami. Dzięki kompensacji osoba niewidoma może zwiększyć swoje umiejętności poznawcze oraz samodzielność, potrzebną do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Trzeba jednak pamiętać, że funkcjonowanie osoby z uszkodzeniem wzroku zależy od wielu czynników. Są wśród nich:
- czas utraty wzroku,
- stopień utraty wzroku,
- rodzaj schorzenia i wynikające z niego następstwa,
- schorzenie stałe albo postępująca utrata widzenia,
- czas rozpoczęcia rehabilitacji,
- czynniki wewnętrzne (osobowościowe),
- doświadczenie życiowe,
- wsparcie rodziny i najbliższych.
Wykonywanie czynności dnia codziennego
Umiejętność wykonywania czynności dnia codziennego pozwala osobie niewidomej na samodzielną aktywność związaną z samoobsługą, toaletą, etykietowaniem otoczenia, komunikacją, itp. Brak lub poważne osłabienie wzroku uniemożliwia bądź znacznie utrudnia proces uczenia się przez naśladownictwo. Stąd takie czynności, jak: mycie zębów, samodzielne ubieranie się, nalewanie płynów, mogą sprawić niewidomemu dziecku wiele trudności, ponieważ wymagają opanowania przez nie szeregu umiejętności wstępnych, typu: posługiwanie się obiema rękami i koordynacja ruchowa, znajomość i rozumienie pojęć. W nieco innej sytuacji są osoby ociemniałe, które przed utratą wzroku miały już jakieś doświadczenia w zakresie wykonywania określonych czynności życia codziennego. U osób, które straciły wzrok w późniejszym czasie, duże znaczenie odgrywa pamięć kinestetyczna. Konieczna jest jednak nauka i odpowiedni dobór alternatywnych sposobów wykonywania określonych czynności.
W ramach zajęć z rehabilitacji podstawowej osoby z uszkodzeniem wzroku otrzymują wsparcie w postaci profesjonalnego treningu pod okiem instruktora czynności życia codziennego. Celem tego typu zajęć jest dostarczenie osobom z niepełnosprawnością wzroku sposobów, dzięki którym mogłyby one wykazać się same przed sobą umiejętnością radzenia sobie w różnych sytuacjach życia codziennego. Niewątpliwą zaletą jest to, że postępy są niemal od razu widoczne zarówno dla osoby niewidomej czy ociemniałej, jak i dla instruktora. W zakres programu nauczania wchodzą w zależności od potrzeb: prowadzenie gospodarstwa domowego, czynności związane z utrzymaniem higieny osobistej, wykorzystanie czasu wolnego, techniki adaptacyjne w kuchni, posługiwanie się urządzeniami mechanicznymi gospodarstwa domowego oraz orientacja przestrzenna i poruszanie się w znanym otoczeniu itp.
Dostęp do informacji
Nowe technologie, stosowane w elektronicznym sprzęcie dla ludzi niewidomych, sprawiają, że brak wzroku przestaje być przeszkodą w komunikacji z osobami widzącymi i dostępie do tekstów czarnodrukowych. Pomoce elektroniczne, oparte na kompensacyjnej roli zmysłów, umożliwiły samodzielny i niezależny dostęp do słowa pisanego. Powstają coraz doskonalsze urządzenia, ułatwiające dostęp nie tylko do tekstu, ale także grafiki dotykowej dla osób niewidomych. Wśród najpopularniejszych, używanych przez ludzi z dysfunkcją wzroku, znajdują się technologie wykorzystujące dźwięk. Mowa syntetyczna wraz ze specjalnymi programami odczytu ekranu ułatwiła i przyspieszyła sposób pozyskiwania informacji przez ludzi niewidomych i słabowidzących. Dzięki tym rozwiązaniom mogą oni sprawnie posługiwać się komputerem, samodzielnie czytać dowolne teksty oraz korzystać z Internetu, a za pośrednictwem poczty elektronicznej korespondować z innymi ludźmi. Więcej na ten temat można przeczytać w Nowinki Technologiczne i Dostępność cyfrowa
Umiejętność dobrej orientacji w przestrzeni i lokomocji, aktywność w poznawaniu rzeczywistości, opanowanie czynności samoobsługowych oraz posługiwanie się pismem Braille’a są elementarnymi składnikami, pozwalającymi uzyskać osobie niewidomej niezależność. Utrzymanie równowagi pomiędzy zależnością a niezależnością od innych ludzi, jest warunkiem dobrego przystosowania psychicznego, społecznego i zawodowego osoby niepełnosprawnej.
Bibliografia:
Paplińska M. (2008). Konsekwencje wynikające z braku wzroku [w:] M. Paplińska (red.), Edukacja równych szans. Uczeń i student z dysfunkcją wzroku – nowe podejście, nowe możliwości. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Mizera L, Paplińska M., Walkiewicz–Krutak M. (2007). Pakiet edukacyjny projektu GALERIA PRZEZ DOTYK, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
Walkiewicz-Krutak M. (2018). Mózgowe uszkodzenie widzenia u małych dzieci. Studium teoretyczno-empiryczne. Warszawa: APS.