Wersja uaktualniona artykułu Małgorzaty Paplińskiej (2008): Konsekwencje wynikające z braku wzroku [w:] M. Paplińska (red.), Edukacja równych szans. Uczeń i student z dysfunkcją wzroku – nowe podejście, nowe możliwości. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
W Polsce liczba osób z uszkodzeniem wzroku przekracza 500 tysięcy. Według światowych danych szacuje się, że poważne zaburzenia widzenia występują u 1% populacji, a całkowita liczba osób niewidomych i słabowidzących ulega stałemu zwiększaniu. Wynika to z wielu powodów. Jednym z nich są starzejące się społeczeństwa i niepełnosprawność wzroku związana z wiekiem.
„Dysfunkcja wzroku może być konsekwencją nieprawidłowości anatomicznych i funkcjonalnych dotyczących elementów oczu (umożliwiających odbiór wrażeń wzrokowych), drogi wzrokowej (zapewniającej przewodzenie informacji wzrokowych do pierwotnej kory wzrokowej), pierwotnej kory wzrokowej (której rolą jest odbiór, kodowanie i przesyłanie informacji wzrokowych do kolejnych obszarów przetwarzania informacji wzrokowych) oraz strumieni grzbietowego (tylna część płata potylicznego) i brzusznego (dolna część płata skroniowego), które odpowiadają za przetwarzanie specyficznych cech informacji wzrokowych. Szacuje się, że ponad 40% mózgu zajmują pola dedykowane odbiorowi, analizie i interpretacji informacji wizualnych” (Walkiewicz-Krutak, 2018, s. 16).
Istnieje wiele terminów określających osobę, u której występują poważne problemy z widzeniem: osoba niewidoma, ociemniała, słabowidząca, osoba z dysfunkcją wzroku, z niepełnosprawnością wzroku itp. Warto wiedzieć, że pojęcia: osoba niewidoma i osoba słabowidząca stosuje się dla określenia dwóch różnych grup, które łączy jedynie problem związany z widzeniem.
Pierwszą grupę stanowią osoby niewidome, które pozbawione są całkowicie lub częściowo wzroku, a przez to informacji wzrokowych, płynących ze świata zewnętrznego. U osób niewidomych zmysł wzroku nie funkcjonuje zupełnie, albo z tak dużymi ograniczeniami, że mimo iż osoba wykorzystuje pewien potencjał wzrokowy, to stosując bezwzrokowe strategie radzenia sobie, oparte na kompensacji sensorycznej (głównie słuchowo-dotykowej), w nauce i pracy, orientacji przestrzennej i samodzielnym przemieszczaniu się, poznawaniu rzeczywistości i zjawisk, wykonywaniu czynności życia codziennego itp., funkcjonalnie jest osobą niewidomą.
Warto podkreślić, że w populacji osób niewidomych można wyróżnić osoby całkowicie niewidome, które nie rejestrują nawet obecności lub braku światła, osoby z tzw. poczuciem światła, czyli takie, które zauważają światło, np. zapalone w pomieszczeniu, światło słoneczne wpadające przez okna, czy są w stanie rozróżniać dzień i noc. Osobą niewidomą z punktu widzenia polskiego prawa jest także osoba z bardzo niską ostrością wzroku i/lub niewielkim polem widzenia.
„Aktualnie w Polsce zespoły orzekające o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności ze względu na wzrok określają:
- Znaczny stopień niepełnosprawności u osoby, która utraciła całkowicie widzenie; ma ostrość wzroku (po korekcji) w lepszym oku równą lub poniżej 0,05 pełnej ostrości wzroku, ma zawężone pole widzenia do 20°.
- Umiarkowany stopień niepełnosprawności orzekany jest osobom z obniżeniem ostrości wzroku (po korekcji) w oku sprawniejszym w granicach 0, 06-0, 1 lub/i zwężeniem pola widzenia do 30°.
- Lekki stopień niepełnosprawności orzekany jest osobom, u których ostrość wzroku w oku lepszym i po korekcji wynosi nie więcej niż 0,3”. (źródło: Polski Związek Niewidomych).
Warto wiedzieć o rozróżnianiu pomiędzy pojęciami: człowiek niewidomy a człowiek ociemniały. Niewidomą jest osoba, która nie widzi od urodzenia lub straciła wzrok przed 5. rokiem życia i nie pamięta obrazów wzrokowych. Osobą ociemniałą jest osoba, która straciła wzrok po 5. roku życia i możemy odwołać się do jej pamięci wzrokowej.
Przyjmuje się, że aż 80% informacji, docierających ze świata zewnętrznego, jest odbierane przez człowieka za pomocą wzroku. Wzrok pełni zasadniczą rolę w poznawaniu rzeczywistości, zjawisk i przedmiotów. Jest wykorzystywany w codziennym życiu, w działalności praktycznej: od czynności samoobsługowych, związanych z toaletą, przygotowaniem i spożywaniem posiłków, po czynności związane z nauką i pracą, np. czytanie, pisanie itp.
Zmysł wzroku ma zdolność odbierania wrażeń z odległości, niezależnie od naszej woli, dlatego trudno jest przecenić rolę, jaką pełni w orientacji przestrzennej i lokomocji. Dzięki niemu obiekty są lokalizowane, a przeszkody wykrywane z odległości. Możliwość odbioru wrażeń wzrokowych pozwala na pełniejsze obcowanie ze sztuką, zwłaszcza na dostęp do obrazów, fotografii oraz czerpanie z nich wrażeń i emocji, jakie ze sobą niosą. Brak bądź poważne osłabienie wzroku powoduje trudności w poszczególnych obszarach funkcjonowania, takich, jak: orientacja przestrzenna i poruszanie się, poznawanie rzeczywistości oraz zjawisk, rozumienie pojęć, wykonywanie czynności dnia codziennego, sfera emocjonalna, funkcjonowanie społeczne.
Orientacja przestrzenna i poruszanie się
Świadomość istnienia przestrzeni i otaczającego świata jest między innymi czynnikiem motywującym do ruchu. Orientacja przestrzenna to sprawność jednostki w zakresie poznawania swego otoczenia, zachodzących w nim stosunków przestrzennych i czasowych oraz określania własnego położenia w stosunku do otaczających przedmiotów. Zasadniczą rolę odgrywają tu procesy poznawcze, wykorzystywanie posiadanych zmysłów, zasób pojęć, znajomość schematu ciała, wyobraźnia przestrzenna, wiedza o otoczeniu, operowanie relacjami odległości i czasu itp.
Jednym z głównych problemów, wynikających z braku wzroku, jest orientacja przestrzenna i mobilność. Trudność ta występuje u osób niewidomych i ociemniałych niezależnie od wieku. W przypadku małego niewidomego dziecka, u którego istnieje nie tylko lęk przed przestrzenią, ale i brak świadomości istnienia obiektów w niej zawartych, umiejętność chodzenia pojawia się później w porównaniu z widzącymi dziećmi. W przypadku młodzieży i dorosłych osób z uszkodzeniem wzroku, problem lokomocyjny wynika z trudności w poruszaniu się w nieznanym otoczeniu. Kłopot sprawia także samodzielne podróżowanie nowymi trasami, z koniecznością przesiadania się do różnych środków lokomocji. Często odnalezienie poszukiwanego miejsca, nawet niezbyt odległego może łączyć się z problemami, które wynikają z trudności z orientacją w nieznanej w przestrzeni, a także wymagają koncentracji i zapamiętywania wielu szczegółów, w tym punktów i wskazówek orientacyjnych konkretnych tras.
Aby przestrzeń mogła być maksymalnie użyteczna, musi być zrozumiała i całkowicie opanowana. Główne trudności z orientacją to:
- problem ze znajomością kierunków potrzebnych do sprawnego i skutecznego przemieszczania się,
- nieznajomość pojęć przestrzennych,
- nieznajomość stosunków czasowo–przestrzennych.
Osoby niewidome dla bezpiecznego poruszania się wykorzystują kilka technik. Jedną z nich jest samodzielnie poruszanie się z białą, długą laską, którą człowiek niewidomy trzyma przed sobą, badając podłoże i wykrywając przeszkody. Tylko opanowanie prawidłowych technik poruszania się z białą laską, które wymaga długiego treningu pod okiem instruktora orientacji przestrzennej i mobilności, pozwala na bezpieczne i samodzielne poruszanie się osoby z niepełnosprawnością wzroku.
Drugi sposób bezpiecznego poruszania się osób niewidomych to korzystanie z pomocy widzącego przewodnika. Osoba niewidoma, poruszając się z widzącym przewodnikiem,trzyma prawą ręką lewe ramię przewodnika lub lewą ręką prawe ramię przewodnika. Osoba niewidoma chwyta przewodnika powyżej łokcia, w taki sposób, że kciuk znajduje się na zewnątrz, pozostałe palce po stronie wewnętrznej ramienia przewodnika. Chwyt ten umożliwia odczytywanie informacji z ramienia przewodnika i powinien być dostatecznie silny, aby zapewnić stały kontakt, ale nie powinien być niewygodny dla żadnej ze stron. Ręka przewodnika, za którą chwyta osoba z dysfunkcją wzroku, może być zgięta w łokciu lub wyprostowana (wzdłuż tułowia).
Pełnoletnie osoba z niepełnosprawnością wzroku, która opanowała bardzo dobrze techniki poruszania się z przewodnikiem, białą długą laską, ma dobrą orientację w przestrzeni może ubiegać się o psa przewodnika. Wymaga to od niej spełnienia kilku warunków oraz specjalistycznego treningu poruszania się z psem przewodnikiem.
Poznawanie rzeczywistości i zjawisk
Poznawanie rzeczywistości i zjawisk przez osoby niewidome odbywa się dzięki kompensacji, czyli zjawisku, polegającym na zastępowaniu uszkodzonych zmysłów innymi, sprawnie funkcjonującymi, głównie słuchem i dotykiem. Dla osoby niewidomej tak dorosłego, jak i dziecka, informacja, dopływająca z receptorów dotykowych, jest warunkiem niezbędnym do jakościowego poznawania przedmiotów i cech specyficznych najbliższego otoczenia (Mizera, Paplińska, Walkiewicz–Krutak i inni, 2007).
Dotyk zaczyna od eksploracji punktowej, aby następnie dojść do całości. Ponieważ percepcja dotykowa jest fragmentaryczna, wymaga ona syntezy końcowej do odtwarzania przedmiotu jako całości. Na całość zaś komponują się różne, sukcesywnie poznawane elementy. Należy podkreślić, że dotykowe poznawanie przedmiotu (od szczegółu do ogółu) jest procesem trudnym i dającym wiele niejasnych informacji. Jest to także skomplikowana praca intelektualno–fizyczna, mająca na celu kształtowanie wyobraźni i tworzenie pojęć. W poznaniu dotykowym następuje przetransponowanie wrażeń dotykowych i wrażeń, pochodzących z innych zmysłów, na wyobrażenia jednego z elementów otaczającej rzeczywistości. To także kojarzenie z nabytymi już doświadczeniami i pojęciami.
Poważnym problemem w poznawaniu rzeczywistości przez osoby niewidome jest eksploracja bardzo dużych i bardzo małych obiektów. Wielkość eksplorowanego dotykowo przedmiotu ma ogromne znaczenie. Obiekty bardzo duże, których rozmiar znacznie przekracza zasięg ramion, stwarzają trudność w ich poznaniu i identyfikowaniu. Problemem może być nie tylko odnalezienie wszystkich istotnych, charakterystycznych elementów obiektu, ale także integracja wrażeń dotykowych i informacji w jedną całość, identyfikowaną przez osobę niewidomą jako ten, a nie inny obiekt.
Rozpoznawanie dotykowe bardzo małych elementów (np. oglądanych za pomocą lupy, czy mikroskopu), których wielkość znajduje się poniżej progu wrażliwości dotykowej, często jest niemożliwe. Rozwiązaniem, które umożliwia osobom niewidomym poznanie świata, w tym bardzo małych niemożliwych w naturalny sposób do poznania dotykowego, są coraz bardziej popularne i dostępne wydruki 3D. Dokładność rzeczywistego kształtu oraz właściwe powiększenie modeli 3D, umożliwiające eksplorację dotykową, pozwala na swobodne zapoznanie się z wyglądem i budową np. owadów czy wirusów. Więcej na ten temat można przeczytać w LAB3D
Innym rozwiązaniem są dobrze zredagowane i przygotowane grafiki dotykowe, wykonane różnymi technologiami.
Warto pamiętać, że wiele zjawisk fizycznych odbieranych jedynie wzrokiem (np. tęcza na niebie, zorza polarna itp.), nigdy nie będą dostępne percepcyjnie dla osób niewidomych, nawet jeśli stworzymy dotykowy model 3D tęczy. Choć przybliży to osobom niewidomym jej wygląd, to nigdy nie będzie to tęcza, którą odbieramy jako fizyczne zjawisko percepowane jedynie wzrokiem.