Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, której jedną ze stron – obok innych państw członkowskich UE – jest również Polska, wyznacza standardy działań, które mają na celu zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do różnych sfer życia, w tym do procesu zdobywania wykształcenia. Działania ukierunkowane na wyrównywanie szans w dostępie do kształcenia na różnych poziomach podlegają określonym regułom i ograniczeniom, którym poświęcony jest ten tekst.
W refleksji na temat granic stosowania rozwiązań wspierających osoby z niepełnosprawnościami w ramach studiów wyższych przyjrzymy się na sytuacji osób rekrutujących się na studia i już studiujących.
Dążeniu do równości szans na gruncie studiów towarzyszy świadomość różnorodności świata, ludzi i ich doświadczeń. Osoby kończące szkołę średnią różnią się między sobą pod względem stopnia sprawności, ale również pod względem poziomu różnorodnych doświadczeń i kompetencji, które mogą wpływać na efektywność korzystania z oferty edukacyjnej oraz oferty wsparcia. Niezbywalnym aspektem rzeczywistości jest to, że poziom zasobów, z jakimi startują na progu swojej studenckiej przygody, zarówno studenci z niepełnosprawnością, jak i nie posiadający jej, jest bardzo zróżnicowany w obu tych grupach. Rozwiązania wspierające stosowane przez uczelnie wyższe nie mają możliwości, ani nie mają na celu zniwelować wpływu tej różnorodności. Faktem jest jednak, że na etapie studiów wyższych, bezpośrednie negatywne konsekwencje niepełnosprawności mogą dotkliwie nakładać się ze skutkami braku bazowych kompetencji, które pozwoliłyby zrównoważyć wpływ tych pierwszych. Przykładem mogą być podstawowe kompetencje w zakresie korzystania z nowych technologii. Od tego, w jakim stopniu student opanował je na etapie szkolnym, zależy zarówno to, na ile płynnie będzie poruszał się w systemie rejestracji na zajęcia, ale też na ile efektywnie uda mu się skorzystać z nowych technologii wspierających, oferowanych przez wypożyczalnię sprzętu, dostępną dla osób z niepełnosprawnościami.
Istnieje kilka podstawowych zasad, które najczęściej wyznaczają granice stosowanych rozwiązań wspierających, wiążąc się niekiedy z sytuacjami koniecznej odmowy zastosowania wsparcia w danym kontekście.
Po pierwsze: racjonalność
Po stronie uczelni istnieje konieczność zapewnienia określonych rozwiązań, które służą wyrównaniu szans. Obejmują one tak zwane racjonalne usprawnienia tj. działania służące zapewnieniu możliwości udziału w programie studiów, dostępu do źródeł i możliwości prezentacji zdobytej wiedzy i umiejętności przy zastosowaniu ekonomicznie dostępnych i uzasadnionych środków. Jako wykraczające poza racjonalne usprawnienia mogą zostać zakwalifikowane rozwiązania nie tylko nadmiernie kosztowne w stosunku do budżetu danej instytucji, ale również np. takie, o które wnioskowano w terminie nie pozwalającym na efektywne wdrożenie określonej zmiany. Racjonalne usprawnienia to te, które okazują się być indywidualnie skuteczne, relatywnie najbliższe standardowym warunkom kształcenia i nakładające jak najmniejszy koszt wdrożenia (przy jednoczesnym zachowaniu kryterium zadowalającej indywidualnej skuteczności). Jako wykraczające poza standard racjonalnych usprawnień wskazywane są również te rozwiązania, które mają charakter niespecyficzny z punktu widzenia wyzwań towarzyszących roli studenta i związane są ze wsparciem w czynnościach życia codziennego bądź ukierunkowane na ogólną poprawę funkcjonowania (np. asystentura w czynnościach osobistych, trening samodzielności, rehabilitacja, psychoterapia). Ten rodzaj działań nie jest zakładany w ramach inicjatyw służących wyrównywaniu szans.
Rozważane usprawnienia mogą nie spełniać kryterium racjonalności również wtedy, gdy brak jest innych koniecznych czynników pozwalających prognozować, że wdrożone wsparcie pozwoli na włączenie studenta w proces studiowania. Dzieje się tak np. w sytuacji, gdy jasne jest, że student nie podejmuje koniecznych kroków w celu stabilizacji swojego stanu zdrowia w takim stopniu, by możliwe było skorzystanie ze wsparcia (np. student uzależniony nie utrzymuje abstynencji i nie korzysta z terapii, przez co nawet szerokie wsparcie nie ma możliwości okazać się skutecznym). Innym przykładem jest osoba, która rezygnuje z podjęcia starań w celu zdobycia nowych kompetencji w obsłudze komputera, bez których nie jest możliwe skorzystanie z dostępnego oprogramowania wspomagającego. W tej sytuacji wypożyczenie sprzętu z zainstalowanym oprogramowaniem tego typu może być rozwiązaniem, które nie spełnia warunku racjonalności.
Po drugie: autonomia i podmiotowość
Jedną z kluczowych zasad porządkujących wsparcie akademickie jest zasada poszanowania podmiotowości i autonomii osoby uprawnionej do skorzystania z niego. Poszanowanie podmiotowości i autonomii oznacza, że nie jest możliwe zastosowanie żadnego z rozwiązań wspierających bez zgody, i w innym trybie, niż na wyraźny wniosek osoby z niepełnosprawnością. To po stronie danej osoby musi nastąpić ocena, czy i w jakim aspekcie napotyka ona bariery wynikające z jednej strony z posiadanej niesprawności, a z drugiej – z trybu organizacji studiów. Z wnioskiem o wsparcie w kontekście pełnoletnich studentów nie może wystąpić członek kadry, przedstawiciel władz czy rodzic. Oznacza to jednak, że po stronie studenta konieczne dla skorzystania ze wsparcia jest posiadanie świadomości źródeł napotykanych problemów w studiowaniu. Konieczna jest świadomość posiadanej niepełnosprawności oraz gotowość komunikowania potrzeby wsparcia. Nie bez znaczenia są również „miękkie” czynniki osobowe, jak poczucie wpływu, a w szczególności przekonanie o możliwości zmiany swojej dotychczasowej sytuacji, dzięki aktywnemu poszukiwaniu wsparcia. Istotne są w tym również kompetencje w zakresie tzw. self-adwokaturze, czyli umiejętności bycia swoim własnym rzecznikiem, tj. występowania w swoim imieniu oraz w swoim interesie.
Wsparcie oferowane przez uczelnię nie jest standardowym pakietem, odpowiadającym danej kategorii niepełnosprawności, ale ma charakter zindywidualizowanych rozwiązań, bazujących na bieżącej sytuacji konkretnego studenta, w tym na ocenie napotykanych przez niego przeszkód oraz strategii, jakich używa przy próbach ich przezwyciężenia. Nie jest zatem możliwe, w tym ujęciu zastosowanie wspólnych zmian dla całych grup studentów np. zgodnie ze wspólną kategorią diagnostyczną, czy rodzajem niepełnosprawności. Wsparcie może okazać się utrudnione bądź niemożliwe w sytuacji, gdy problem zdrowotny studenta dotyka bezpośrednio jego umiejętności rozpoznawania i komunikowania potrzeb w zakresie wsparcia. Patrząc jednak szeroko można powiedzieć, że kierowanie się zasadą poszanowania autonomii i podmiotowości jest kluczowe dla tworzenia środowiska przeciwdziałającego wykluczeniu osób z niepełnosprawnością. Jej nieprzestrzeganie prowadziłoby do naruszania podstawowych praw do samookreślenia i samostanowienia.
Wyrazem autonomii i podmiotowości studenta może być zarówno niezakomunikowanie potrzeby wsparcia, rezygnacja ze skorzystania z sugerowanych form wsparcia akademickiego, jak również odmowa podjęcia działań w celu stabilizacji lub poprawy stanu zdrowia. Student może odmówić rozwijania umiejętności koniecznych dla dalszego efektywnego wsparcia (tak może być w sytuacji studenta z postępującą niesprawnością wzroku, który nie posiada umiejętności bezwzrokowej obsługi klawiatury). Te indywidualne decyzje mogą wyznaczać granice, za które nie można się przesunąć w dążeniach do zapewnienia równości szans.
Po trzecie: równe wymagania warunkiem równych szans
Dbanie o równość szans w dostępie do procesu studiowania to nie tylko dbałość o zagwarantowanie dostępu do budynków, zajęć, źródeł wiedzy, sposobów jej sprawdzania, ale też – co nie mniej ważne – gwarancja równych wymagań merytorycznych. Oznacza to, że żadne z działań, podejmowanych w celu udostępnienia któregoś z aspektów procesu studiowania, nie może prowadzić do zmiany charakteru wymaganych kompetencji, albo koniecznych do zrealizowania, standardowych elementów danego kursu, bądź programu studiów. Wprowadzenie najbardziej zaawansowanych rozwiązań wspierających, bez rygorystycznego egzekwowania wspomnianej reguły, mogłoby skutkować kwestionowaniem wartości absolwentów z niepełnosprawnościami jako graczy na rynku pracy, bądź przyszłych pracowników naukowych. Nie jest w związku z tym możliwa pozytywna odpowiedź na wniosek o obniżenie progu punktów warunkującego zdanie egzaminu, ale jest możliwe zastosowanie takich zmian jak wydłużenie czasu czy zastosowanie komputera do zapisu, które pozwalają skutecznie zaprezentować realnie posiadaną wiedzę, pomimo konsekwencji posiadanej niepełnosprawności. Nie byłoby adekwatnym oczekiwanie od niewidomego studenta, że zapozna się z dziełami sztuki w oparciu o ich zdjęcia bez opisów (deskrypcji, audiodeskrypcji), nie byłoby jednak adekwatne zwolnienie tej osoby z konieczności zdobycia standardowo wymaganej wiedzy na temat wyglądu dzieł sztuki, użytych w ich kontekście środków formalnych, czy możliwych ich interpretacji.
Działania, w kierunku zapewnienia równych szans w studiowaniu, nie powinny być rozumiane jako konieczność dążenia do zapewnienia równego dostępu do sukcesu na wybranym kierunku studiów. Równy dostęp do studiowania należy wiązać z zagwarantowaniem równego dostępu do próby zakwalifikowania się na studia na wybranym kierunku, a następnie – w przypadku spełnienia standardowych warunków kwalifikacji – równego dostępu do rzetelnej oceny postępów oraz adekwatnej informacji zwrotnej na ich temat. W tym ujęciu naruszeniem praw kandydatów i studentów z niepełnosprawnościami byłoby również naruszenie ich prawa do doświadczenia niepowodzenia. Respektowane, w uzasadnionych sytuacjach, prawa do doświadczenia porażki i adekwatnej informacji na temat braków w posiadanych kompetencjach, pozwalają często na renegocjację dotychczasowego wyboru, a w efekcie na wybór nowego kierunku kształcenia. To jeden z mniej oczywistych, choć nie mniej ważnych wymiarów wsparcia.
Po czwarte: specyficzny kontekst, specyficzna bariera, specyficzne rozwiązanie
Proponowane rozwiązania wspierające powinny bezpośrednio nawiązywać do rodzaju napotykanych przez studenta w danym okresie barier. Jeśli np. student doświadcza konsekwencji niepełnosprawności, które wydłużają jego czas pracy z tekstem, nie będzie adekwatnym rozwiązaniem zapewnienie mu dłuższego czasu na przygotowanie odpowiedzi ustnej, która nie jest udzielana w oparciu o analizę tekstu. Proponowane rozwiązania powinny odpowiadać potrzebom zaznaczającym się w danym okresie. Ograniczeniem dla wsparcia może być w związku z tym brak dostarczonej przez studenta bieżącej oceny stanu zdrowia, szczególnie w przypadku skutków niesprawności o zmiennym obrazie.
Konfrontacja z granicami stawianymi rozwiązaniom wspierającym bywa trudna i frustrująca, warto jednak pamiętać, że granice te stoją na straży prawa studentów, w tym studentów z niepełnosprawnością, do bycia wspieranymi w zdobywaniu niezależności, umiejętności efektywnego korzystania z realnie posiadanych i niekwestionowanych kompetencji oraz samodzielnego dookreślenia swojej drogi rozwoju.