Wersja uaktualniona artykułu Jolanty Jacent-Styczyńskiej (2008): Uwagi dotyczące adaptacji graficznej podręczników na potrzeby uczniów słabowidzących [w:] M. Paplińska (red.), Edukacja równych szans. Uczeń i student z dysfunkcją wzroku – nowe podejście, nowe możliwości. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Podręczniki powszechnie stosowane w szkołach nie zaspokajają w pełni potrzeb uczniów słabowidzących, utrudniają im korzystanie z tekstów i materiału poglądowego. Konieczne jest więc adaptowanie podręczników do możliwości percepcyjnych uczniów z dysfunkcją wzroku. Aczkolwiek trudne jest stworzenie uniwersalnej (dla różnych dysfunkcji widzenia) adaptacji podręcznika, stosuje się wiele zabiegów, pozwalających na uzyskanie formy podręcznika „przyjaznej” uczniowi słabowidzącemu i ułatwiającej nauczycielowi pracę z takim uczniem.
Adaptacja materiału graficznego oraz tekstów w podręczniku wymaga szeregu prac przygotowawczych, pozwalających określić zakres adaptacji. Jest to m.in.: analiza jakości ilustracji pod kątem ich „czytelności” oraz ocena ich rodzaju i stylistyki. Konieczna jest też ocena materiału tekstowego i wzajemnej relacji tekstu i ilustracji. Kolejnym krokiem jest wybór właściwej metodologii adaptacji oraz praca doświadczonego adaptatora.
Specyfika każdego podręcznika (podręczniki językowe, podręczniki do przedmiotów humanistycznych, do przedmiotów ścisłych i do kształcenia zintegrowanego) zakłada wybór takiej metody adaptacji, aby uzyskać jak najlepszy efekt w postaci zaadaptowanego podręcznika. Pomocne mogą być konsultacje z tyflopedagogami – pozwalają na udoskonalenie tej metody i, w efekcie, na stworzenie adaptacji.
Każdy podręcznik wymaga indywidualnego podejścia adaptatora – wiąże się to bezpośrednio z odbiorcą – uczniem słabowidzącym – jego wiekiem, etapem rozwojowym i możliwościami percepcyjnymi.
Ponieważ zakłada się postęp w percepcji ilustracji, szczególne znaczenie ma metodologia adaptacji podręczników dla uczniów młodszych, wykorzystywana tak, aby stworzyć warunki do odbioru ilustracji „bazy”, umożliwić dziecku kontakt i oswoić je z czytelną ilustracją i podręcznikiem, który zachęca do nauki.
W przygotowaniu adaptacji powinno korzystać się z materiału elektronicznego oryginału podręcznika (może on być udostępniony przez dane wydawnictwo).
Adaptacja materiału ilustracyjnego nie wiąże się tylko z mechaniczną czynnością skalowania, ale zakłada modyfikację związaną z szeregiem czynności adaptacyjnych, np.: oczyszczeniem tła ze szczegółów („szparowaniem”), uproszczeniem kolorystyki, wprowadzeniem wyraźnego konturu itp.
Adaptacja dotyczy również tekstów. Niezbędny jest dobór czcionki jednoelementowej, bez szeryfów, cieniowań. Stosuje się skład jednołamowy, równany do lewej, bez wcięć akapitowych, inicjałów, dzielenia wyrazów, a dane typograficzne powinny wyraźnie określać wielkość czcionki, interlinię, odległości między literami, wyrazami i zdaniami. Nie powinno stosować się krojów pochyłych italic, oblique ani też elektronicznej kursywy.
Biorąc pod uwagę ilość koniecznych zmian do wprowadzenia w materiale ilustracyjnym, często bardziej efektywnym rozwiązaniem (chociaż pracochłonnym), jest przygotowanie nowego materiału, w oparciu o istniejący, wykorzystany jako podkład, do odtworzenia ilustracji w formie wektorowej (linearne obrysowanie ilustracji z wyraźnym konturem i wypełnieniem jednolitym kolorem). Przygotowanie nowego materiału ilustracyjnego wymaga zgodności z treścią merytoryczną podręczników i wskazaniami, dotyczącymi potrzeb i możliwości percepcyjnych uczniów słabowidzących.
Zachowując sprzyjające warunki: zajęcia z zakresu programu usprawniania widzenia, odpowiednie podręczniki, pomoce optyczne i nieoptyczne oraz pomoc osoby prowadzącej zajęcia, stwarzamy uczniom słabowidzącym możliwość korzystania podczas nauki z informacji wzrokowych, tak, jak robią to ich zdrowi rówieśnicy. Rozwiązania adaptacyjne zakładają takie traktowanie ilustracji i materiałów pomocniczych, aby uczeń słabowidzący rozwijał, mimo dysfunkcji, umiejętność odbioru materiału poglądowego.
Stosowane metody adaptacji ilustracji są różnorodne. Pozwalają np. uprościć ilustrację do niezbędnych informacji merytorycznych: poprzez prawie schematycznie traktowaną ilustrację z wyraźnym konturem, wyznaczającym jej kształt („Uczą patrzenia” – percepcji jej atrybutów: w postaci barwy, nasycenia, jasności, kontrastu), następnie poprzez ilustrację bardziej szczegółową, ze zróżnicowanym w grubości konturem, bogatszą informacją kolorystyczną – dzięki stopniowaniu trudności – dziecko może rozwijać swoje możliwości widzenia. Uczeń słabowidzący może być w ten sposób przygotowany w przyszłości do odbioru bardziej skomplikowanego materiału poglądowego.
Parametry obiektów ilustracyjnych użytych w podręcznikach
Brak cieniowania i gradientów, jak najmniejsza ilość szczegółów z zachowaniem charakteru i informacji niesionej przez ilustrację są głównymi zasadami. Zachowane powinny być także wyraźne odległości między elementami ilustracji. Nie stosuje się ilustracji na spad (zajmujących obszar do krawędzi strony).
- Postaci: obwiedzione czarnym wyraźnym konturem, wypełnione jednolitym, kontrastującym kolorem, wyraźnie różnicującym elementy np. ubioru. Nie stosuje się faktur, deseni, napisów na elementach ubiorów. Postacie nie powinny być umieszczane jedna za drugą lub bardzo blisko siebie.
- Przedmioty: konieczny czarny kontur, wypełniony jednolitym kolorem. Zalecane są rysunki o jak najmniejszej ilości szczegółów, jednakże takiej, która nie będzie zacierać treści merytorycznych.
- Zwierzęta: nie stosuje się perspektywy skracającej, lecz rzuty, najwyraźniej określające cechy (profil).
- Sceny rodzajowe: postacie w plenerze, we wnętrzach – takie sceny powinny być ograniczane do niezbędnej ilości obiektów, np.: grupa dzieci (to dwoje, troje). Sprzęty we wnętrzach, elementy pleneru powinny występować w ilości niezbędnej do pokazania scenki, zdarzenia, zgodnej z treścią, którą ilustruje.
- Reprodukcje i zdjęcia: szczególną uwagę należy zwrócić na czytelność i jakość reprodukcji malarstwa, a ich dobór skonsultować ze specjalistami. Uwagi dotyczące jakości należy również odnieść do fotografii. Tu jednak generalną zasadą powinna być ich wymiana na ilustracje bądź wycinanie fragmentu niezbędnego do przekazania informacji (szparowanie obiektu).
- Ćwiczenia, w których użyto kropek do wskazania miejsca wpisania liter (sylab, wyrazów): zaleca się stosowanie kropek o kolorze 100% czerni, i wielkości wynikającej z wielkości używanej czcionki Bold – 30 pkt, z zachowaniem zasady kropka, spacja, kropka i ilości kropek równej ilości liter w wyrazie.
- Tabelki, krzyżówki: tabelki – linia 100% czarny, pogrubiona, jeżeli jest to uzasadnione merytorycznie z wypełnieniem („podświetleniem”) jasnymi, gładkimi kolorami – tintą, czyli „tłem” (konieczne jest zwrócenie uwagi na sąsiadujące ze sobą kolory). Odległości między liniami wynikać powinny z wielkości czcionki użytej do wpisanych danych. W krzyżówkach stosuje się kratki wielkości 10 x 10 mm, miejsce na wpisanie hasła wyróżnia się grubszą kreską. Nie stosuje się linii przerywanych.
- Piktogramy (ćwiczenia, polecenia, przypomnienia) stosuje się uproszczone, zmodyfikowane; w stosunku do oryginalnych ikon, pamiętać należy o umieszczeniu ich w legendzie na początku podręcznika. Dodatkowo pomocne może być umieszczenie w podręczniku przezroczystych, kolorowych folii, wzmacniających kontrast. Podręcznik tak zaadaptowany spełnia nie tylko rolę dydaktyczno–edukacyjną, ale również poznawczą.